جامْنماها
ع.پاشایی
فهرست مطالب
جامْنماها چیستند؟
تعریف جامْ‌نما چیست؟
کی جامْنماها ساخته شدند؟
هنر سنگ باید ساخت انسان باشد: نباید عملی، یعنی برای مصرف، باشد.
مختصات اصلی جام‌نماها چیستند؟
جام‌نماها را کجاها می‌توان یافت؟
کهن‌ترین جام‌نماهای شناخته‌شده کدامند؟
هنر جام‌نما باید خیلی کهن باشد
جام‌نماها چه طوری ساخته شدند؟
جام‌نماها به چه مقصودی ساخته شدند؟ چرا آن‌ها را ساختند؟
آیا جام‌نماها یک نوع اصیل هنر ماقبل تاریخ‌اند؟
جام‌نماها چیستند؟
در گیاه‌شناسی cupule جام یا کاسه‌ی گل است. اما «جام‌نما» یا جام‌گونه، در اصطلاح، آغازین‌ترین شاخه‌ی شناخته‌شده‌ی هنر ماقبل تاریخ است که در همه‌ی قاره‌ها، مگر در اَنتارکتیکا Antarctica (قاره‌ی جنوبگان) یافت شده‌اند، و در طی هر سه دورانِ عصر سنگ ــــ دیرینه‌سنگی، میان‌سنگی و نوسنگی ــــ و همین‌طور در زمان‌های تاریخی، تولید می‌شدند. این‌ها را به شایع‌ترین نوع هنر سنگ / سنگ‌نگاره وصف کرده‌اند. اصطلاح cupule، جامْ‌نما، را اخیراً باستان‌شناس مشهور جهان، رابرت بِدناریک Robert G. Bednarik آورده است. او می‌خواست اسم ماندگاری برای پدیده‌یی پیدا کند که تا آن موقع چال، سوراخ، حفره، جام، سنگ‌های جام‌شکل و مانند این‌ها خوانده می‌شد. برای مقایسه‌ی سن جامْنماها با سن انواع دیگر پِتروگلیف، ◄ خط زمان هنر ماقبل تاریخ.
تعریف جام‌نما چیست؟
بنا به نظر بِدناریک و همکارانش (2003)، جام‌نما یک سنگِ *نقش‌کند (پِتروگلیف petroglyph) نیمکره‌یی است که با کوبش پدید آمد، و روی یک سطح افقی یا عمودی موجود است. این تعریف شامل سه معیار است:
- به عنوان یک سنگِ نقشْ‌کند (پتروگلیف، نمونه‌ی هنر سنگ / سنگ‌نگاره)، باید ساخته‌ی دست انسان باشد. این معیار را می‌توان با کنار گذاشتن همه‌ی تبیین‌های طبیعی موجود پذیرفت.
- اگر جامْ‌نما در هر سطحی (افقی، مایل یا عمودی) وجود دارد پس باید با تعدادی ضربه‌ی کوبشی به وجود آمده باشد. به این نحو، این حالت از سطح آن ناشی از اثرات هوا نیست، و ساختار سنگی آن باید نشانه‌های میکروسکپی از کوبش را نشان دهد، مثل ذرات خُردشده، و کوفتگی در سطح آن. جایی که از سنگ خیلی نرم استفاده شده، شاید علائمی از ردّ ماکروسکوپیک ابزار هم در آن باشد.
- باید آن را از روی قصد و نیتی درست کرده باشند، و باید کارکردی غیرعملی یا کارکردی نمادین داشته باشد، ــــ یعنی آن را برای استفاده‌ی خاص و مفیدی نساخته باشند ــــ حتا اگر کارکردی عملی یا مفید ( utilitarian) اضافی در آن باشد. اگرچه غالباً تعیین قدمت آن از نظر باستان‌شناسی ممکن نیست، اما این یک مختصه‌ی تعیین‌کننده‌ی حساس است.
خلاصه، جام‌نماها علائم یا نشانه‌های نیمکره‌یی، جام‌گونه، غیر عملی، یعنی غیر مصرفی، و فرهنگی است که با دست انسان با کوبیدن روی سطح یک سنگ به وجود آمده‌اند.
هنر سنگ باید ساخت انسان باشد: نباید چیزی عملی، یعنی برای مصرفی باشد.
نگفته نماند که مجموعه‌ی گسترده‌یی از چالَک‌های جام‌گونه‌ی انسان‌ساز هست که نباید آن‌ها را با جام‌نماهای حقیقی اشتباه گرفت؛ مثل چال‌های گرد عمیقی که مثل هاون عمل می‌کنند و در آن‌ها مواد غذایی، دارو، رنگدانه و مانند این‌ها را آرد می‌کردند. این‌ها از جام‌نماها گسترده‌تر و عمیق‌ترند و عموماً فقط روی سطوح افقی دیده می‌شوند.
همچنین یک ردیف فرورفتگی‌های کوچک هست، در آفریقا خصوصاً، که از آن‌ها در بازی‌های گوناگون استفاده می‌کنند. این‌ها را هم نباید با جام‌نماهای واقعی اشتباه گرفت.
جام‌نماها کی ساخته شدند؟
قدیمی‌ترین سنگ که جام‌نما دارد یک قلوه‌سنگ گرد است که در تنَگِ *اولدوُوای در تانزانیا کشف شد، که تاریخش تقریباً به 1/7 میلیون ق‌م می‌رسد. نمونه‌های *اولدوُوان احتمالاً چالک‌های عملی‌اند نه نمونه‌هایی از هنر جام‌نما. جام‌نماهای حقیقی از کهن‌ترین *فرهنگ‌های ابزارساز موجودند. در واقع، کهن‌ترین هنر در هر قاره‌ی مسکون مرکب از شیارهای خطی و جام‌نماهاست. تاریخش به قدمت دوران دیرینه‌سنگی زیرین است، و بنا بر این با صدها هزاره مقدم است بر غارنگاره‌ی مشهور *گراوِتیان / گراوتی Gravettian و *ماگدالنیان / ماگدالنی. اما جامنماسازی تنها نوع هنر دیرینه‌سنگی نیست. مثلاً، در هند، خانه‌ی جام‌نماهای دَرَکی‌ـ چَتّن Daraki-Chattan و پتروگلیف‌های بیمبِتکا Bhimbetkaــــ آغازین‌ترین هنر جهان‌ــــ در طی دور *هولوسِن (10000ق‌م به این طرف) و همین‌طور *پلیستوسِن پیشین ساخته شد. در اروپا، تاریخ خیلی از جام‌نماها به مگالیت‌ها یا کلان‌سنگ‌ها ی نوسنگی و *سایت‌های دیگر هنر مگالیتک از عصر مفرغ و عصر آهن هر دو، و حتا اعصار میانه / قرون وسطا می‌رسد.
تعجب‌آور این است که به رغم عمر آشکارا دراز جام‌نماها و فراوانی آن‌ها در سراسر جهان، هنر جام‌نما ــــ بنا به نظر بِدناریک ــــ یکی از آن فرم‌های پتروگلیف است که کم‌تر از همه در آن تحقیق شده است (به استثنای جایی که کمی هنر فیگوراتیو یا پیکرنما هست)، و همین‌طور کم‌تر از همه فهمیده شده است.
مختصات اصلی جام‌نماها چیستند؟
جام‌نماها نوعاً به شکل گروهی دیده می‌شوند، گاهی تعدادشان به چند صد (حتا هزار) تا در یک محل معین می‌رسد. جام‌نماهای تک و توک خیلی کمیابند. تقریباً همه‌ی نمونه‌ها بین 1/5 و 10 سانتی‌متر قطر دارند، اما نمونه‌های بزرگ‌تر هم یافت شده‌اند. گودی یا عمق متوسط آن 10 و 12 میلی‌متر است (که این روی سنگ خیلی سفت کم‌تر است) اگرچه نمونه‌های بیش از ده سانتی‌متری هم دیده شده‌اند. آن‌ها را مـی‌توان روی سطوح سنگی افقی، شیب‌دار یا عمودی دید، اما به ندرت روی سقف‌های سنگی بالاسر: یک استثنای معروف دارد، در گروت بوسنگو Grotte Boussaingault در فرانسه. جام‌نماهای روی سطوح با شیب کم‌تر از 45 درجه بیش از 50 درصد همه‌ی نمونه‌های معروف را دربر می‌گیرد.
درصد قابل توجهی از جام‌نماها را می‌توان روی تخته‌سنگ‌ها پیدا کرد تا روی کف‌های سنگی یا دیوارهای غار، که نمونه‌هایش در سای آیلند Sai Island، سودان؛ لا فراسی La Ferrassie، فرانسه؛ غار تالار اجتماعات (Auditorium) و دَرَکی ــ چَتّن، در هند دیده می‌شوند.
جام‌نماهای زیادی، از جمله قدیمی‌ترین نمونه‌های بیمبِتکا و دَرَکی‌ــ چَتّن، روی انواع سنگِ سختِ مقاوم در برابر فرسایش، مثل کوارتزیت، گرانیت گنایسی (gneissic) و حتا کوارتزِ بلورین دیده می‌شوند.
شایسته‌ی یادآوریست که در چند کاوشگاهِ جام‌نما، هنرمندان دوره‌های بعد از نو آن‌جا کار کرده‌اند، گاهی چند هزار سال بعد. مثلاً روی جام‌نمایی که در مودا بَتَه Moda Bhata، هند، در حدود 7000 ق‌م پدید آمد، از نو در حدود 200م کار کردند.
جام‌نماها را کجاها می‌توان یافت؟
به طور کلّی، جام‌نماها را تقریباً در همه‌ی مناطقی از جهان که از نظر پتروگلیف غنی‌اند می‌توان یافت. در سراسر آمریکاها، از جمله، ایالات متحد، خصوصاً در غرب؛ در کانادا؛ در مکزیک؛ کوستاریکا، پاناما، کلمبیا؛ برزیل، آرژانتین؛ پرو، بولیوی، شیلی و مانند این‌ها. بیرون از آمریکاها، جام‌نماها در سراسر قاره‌ی آسیا، از جمله هند، مغولستان داخلی، سیبری شرقی، چین، نپال و خصوصاً ژاپن. در واقع جام‌نماهای ژاپنی در شمار بهترین‌ها هستند. در خاورمیانه، جام‌نماها را در سراسر شبه جزیره‌ی عربستان کشف کرده‌اند. در اروپا، نمونه‌های فراوانی هست؛ و جام‌نماهای استونیایی همه‌ی سنگ‌نگاره‌ی از نظر محلی معروف را شامل می‌شود. در مقدونیه و ایرلند، جام‌نمـاهـا بیش از نیمـی از کلّ پتـروگلیف‌های شناخته‌شده را تشکیل می‌دهند. کاوشگاه‌های دیگر اروپایی در ایتالیا، سوئیس، اتریش، آلمان، دانمارک و اسکاندیناوی یافـت شـده‌انـد. در آفریقـا، جام‌نما از صحرا تا آفریقای جنوبی پراکنده‌اند، از جمله کاوشگاه‌های هنر قبیله‌یی در کنیا، بُتسوُانا، و جاهای دیگر. در اقیانوسیه، جام‌نماها را در خیلی از جزایر اقیانوس آرام، پاپوا گینه‌ی نو، ایرلند نو، و جزایر سلیمان، وانوُآتوُ، و کاله‌دونیای نو ( Caledonia ) کشف کرده‌اند. شمار عظیمی از جام‌نماها در استرالیا، بیش‌تر در شمال، و تاسمانی یافته شدند، اما در نیوزیلند چیزی دیده نشد.
کهن‌ترین جام‌نماهای شناخته‌شده کدامند؟
کهن‌ترین هنر جام‌نما، تاریخش به بین 290000 و 700000 ق‌م می‌رسد که در هند مرکزی‌اند. دو غار کواتزیتی در مدیَه‌پرادِش هند مرکزی ــــ غار اجتماعات در بیمبِتکا و پناهگاه سنگی دیگری در دَرَکی ــ چَتَّن ــــ شماری از جام‌نماها را نشان داده‌اند که بین یک لایه‌ی سطح بالاییِ سختِ دیرینه‌سنگی میانه / میان‌سنگی و یک سطـح پـایین‌تـر متعلق به فرهنگِ *آشوُلیان / آشولی دیرینه‌سنگی زیرین مانده بودند. به علت بی‌جنبش بودن اولی، به جام‌نماهای بیمبِتکا کم‌ترین عمر 290000 سال را داده‌اند، که معادل است با متأخرترین تاریخی که بازمانده‌های آشوُلی شناخته شده‌اند. گمان می‌کنند که تاریخ نمونه‌های جام‌نمای دَرَکی‌ــ چَتَّن (تقریباً جمعاً 500 تا)، اگر کهن‌تر نباشند، از همان دوره‌اند. پژوهش باستان‌شناختی تأکید کرده است که این‌ها را انسان‌هایی ساخته‌اند که از ابزارهای برشِ شبیه به فرهنگ اولدوایایی ِ دیرینه‌سنگی زیرینِ پیشین استفاده می‌کردند.
در اروپا، کهن‌ترین هنر جام‌نمای شناخته‌شده (و نیز کهن‌ترین هنر سنگ) یک رشته‌ی هجده‌تایی از جام‌نما است که زیر یک تخته سنگ آهک کشف شد. این تخته‌سنگ گور یک کودک *نئاندرتال را درِ غار فرانسوی لا فِراسی می‌پوشاند. اگرچه این هنر خاکسپاری خاص بخشی از گورستان *موُستریانِ دیرینه‌سنگی میانه است تاریخش بین 70000 و 40000 ق‌م است (نظر بِدناریک). جام‌نماهای اروپایی دیگر در چند کاوشگاه موُستریان / موستری متأخر دیگر و همین‌طور در محل‌های دوره‌ی *اورینیاسیان / اورینیاکی و دوره‌ی ماگدالنی موجودند.
جام‌نماها به نسبت در هنر آفریقایی عمومیت دارند. تاریخ جام‌نمای بزرگی را از جزیره‌ی سای، سودان، در حدود 200000 ساله دانسته‌اند.
در استـرالیـا، تـاریـخ جامنماسازی به 60000 ق‌م می‌رسد. کهن‌ترین و برجسته‌ترین نمونه‌های هنر جام‌نما در استرالیا شامل گروهی از جام‌نماهایی است در پناهگاه سنگی گرانیت تارتل راک Turtle Rock، واقع در کوئینزلند شمالی Queensland، تعدادی در ناحیه‌ی گرانیتی پیل‌بارا Pilbara؛ و جام‌نماهایی یافته شده در عمق غارهای سنگی آهکی استرالیای جنوبی. سن بعضی یا همه‌ی این پتروگلیف‌ها می‌توانند بین 30000 و 60000 سال باشند.
هنرجام‌نما باید خیلی کهن‌تر باشد
احتمال یافت جام‌نماهای کهن‌تر در سنگ‌های نرم‌تر کم نیست.
بنا به نظر بِدناریک، به واسطه‌ی موفقیت * هومو اِرکتوُس (انسان راست‌قامت) در عبور از دریا برای بهره گرفتن از جزایر ــــ که تاریخ این عمل به 830000 ق‌م می‌رسد ــــ او «به روشنی زبان داشت». و از آن‌جا که زبان نظامی از نمادهاست، یک‌چنین ویژگی کاملاً با آفرینش نمادهای پتروگلیفی به شکل جام‌نما در طی همان دوره همخوانی دارد.
جام‌نماها به چه مقصودی ساخته شدند؟ چرا آن‌ها را ساختند؟
هیچ دیرین‌شناسی تاکنون توضیح قانع‌کننده‌یی در باب معنای هنری جام‌نماها نداده است: جام‌نماها در درجه‌ی اول یک الگوی رفتارند ــــ الگویی که تقریباً مشترک میان همه‌ی فرهنگ‌های ماقبل تاریخی شناخته‌شده‌ی سراسر جهانند ــــ و این رفتار فرهنگیِ کهن‌ترین نیاکان ما را فقط می‌توان بعد از پژوهش خیلی بیش‌ترِ باورها و ارزش‌های جهان‌گسترِ انسانِ دیرین‌سنگی فهمید.
بیش‌تر نظریه‌های رایج جام‌نماها را با آداب باروری، یا «آداب ازدیاد»، مرتبط می‌دانند. مثلاً بِدناریک گزارشی از مونت‌فورد Mountford، باستان‌شناسی کاردان، نقل می‌کند که او شاهد ساخت جام‌نماها در استرالیای مرکزی در دهه‌ی 1940 بود به عنوان آداب ازدیاد کاکاتوی صورتی (Cockatoo: طوطی کاکلی). سنگی که کوبیده و جام‌نماها را از آن درآورده بودند به باور بومیان دارای جوهر حیاتی این پرنده بود، و باورشان این بود که غبار معدنی حاصل از کوبیدن سنگ کاکاتوهای ماده را بارور می‌کند و به این نحو آن‌ها تخم‌های بیش‌تری خواهند گذاشت، و این تخم‌ها به عنوان یک منبع غذای بومیان برای‌شان ارزش داشت. بِدناریک از این نمونه برای نشان دادن این نکته استفاده می‌کند که آوردن نظریه درباره‌ی معنا و مقصود هنر باستانی بدون فهم باورهای قوم‌نگارانه‌ی آفریننده‌ی آن کار عبثی است.
آیا جام‌نماها یک نوع اصیل هنر ماقبل تاریخند؟
جامنماسازی کاریست که در سراسر جهان از هر رنگ و نژادی به آن پرداخته‌اند. از این‌رو می‌توان آن را یک تجلی فرهنگی نیرومند دانست، که ارزش آن به این نیست که در عمل مفید باشد. بنا به نظر بِدناریک «مشکل بشود ]جام‌نماها[ را در رده‌بندی *دستکارها قرار داد. باید آن‌ها را نشانه‌های باقی‌مانده از الگوهای رفتاری خاصی به شمار آورد. به این یا آن شکل، این‌ها تلاشِ رخنه کردن در سنگ را به یک شیوه‌ی خاص نشان می‌دهند.» (ترجمه‌ی خلاصه شده Cupules از www.visual-arts-cork.com)